J.M.W. Turner, TheSlave Ship (1840). Oil on canvas. 90.8 × 122.6 cm, Museum of Fine Arts, Boston.
«Το δουλεμπορικό πλοίο» του J.M.W. Turner
Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Ευρωπαϊκή Έκφραση", τεύχος 99 - 22/4/2016
Summary
Ιn 1840 JosephMallord William Turner (English, 1775–1851), English Romantic landscapepainter, presented the painting "Slave Ship (Slavers Throwing Overboardthe Dead and Dying, Typhoon Coming On)" in the Royal Academy of London,together with a meeting of the British Anti-Slavery Society who fought for theabolition of slavery worldwide. The unveiling of the painting was accompaniedby the verses of the unfinished poem "The fallacies of hope". Thefinal verses of the poem Turner " Hope,Hope, fallacious Hope! Where is thy market now?" show not only thehistorical sense of romantic Turner toward the slave trade horrors, but theunrelenting question about the meaning of this, the denunciation of the societythat emerged from the industrial revolution, whose principles and links are determinedby the grid of money. One question that is becoming more and more vital in thepresent, as well as the interconnectivity, both in space and in time, thatbrings to the fore the important issue of modern slavery in the world today.
Στη Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου το 1840 και ταυτόχρονα με τη διεθνή διάσκεψη του Συνδέσμουκατά της δουλείας που αγωνιζόταν για την κατάργηση της δουλείας παγκοσμίως, ο ΤζόζεφΜάλλορντ Ουίλλιαμ Τέρνερ, Άγγλος ρομαντικός ζωγράφος τοπίων, παρουσίασε το έργοτου «Έμποροι σκλάβων ρίχνουν στη θάλασσα τους νεκρούς και ετοιμοθάνατους. Πλησιάζειτυφώνας. Το δουλεμπορικό πλοίο». Η παρουσίαση συνοδευόταν από στίχους τουποιήματος του Οι πλάνες της ελπίδας.Οι τελικοί στίχοι του ποιήματος του Turner "Ελπίδα, ελπίδα απατηλή/ Πού είναι η αγορά σας τώρα;"[1] που δείχνουνόχι μόνο την ιστορική συναίσθηση του ρομαντικού Turner απέναντι στη φρίκη τουδουλεμπορίου, αλλά και το αδιάκοπο ερώτημα για το νόημα του παρόντος, τηνκαταγγελία δηλαδή της κοινωνίας που αναδυόταν από την βιομηχανική επανάσταση,της οποίας οι βασικές αρχές και σύνδεσμοι καθορίζονταν από το πλέγμα τουχρήματος. Ένα ερώτημα που γίνεται όλο και περισσότερο ζωτικής σημασίας στοπαρόν, όπως και η διασυνδεσιμότητα τόσο στον χώρο όσο και στον χρόνο που φέρνειστο προσκήνιο το σημαντικό θέμα της σύγχρονης δουλείας στον κόσμο σήμερα.
Η αναβίωση της δουλείας ήταν συνέπεια τηςΕμπορικής Επανάστασης (1450-1800) όπου η αγοραπωλησία ανθρωπίνων όντων γιακαταναγκαστική εργασία με σκοπό το κέρδος αποτέλεσε οργανικό μέρος τουαποικιακού συστήματος[2]: απότην Βρετανία είχαν αποσταλεί 2.532.300 Αφρικανοί στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού,που ισοδυναμεί με το 41% της συνολικής μεταφοράς των 6.132.900 ατόμων[3]. Πάνωαπό το ήμισυ του συνολικού αριθμού μεταφέρθηκε στο δέκατο όγδοο αιώνα ενώ δέκαέως είκοσι τοις εκατό πέθαναν στο ταξίδι. Έως τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα,ο πληθυσμός της Αφρικής ήταν περίπου το μισό από αυτό που θα μπορούσε να είναι ανδεν υπήρχε το δουλεμπόριο.
H Βρετανία, η χώρα που επωφελήθηκε περισσότερο από τοεμπόριο, θέσπισε νόμο το 1807 που κατάργησε το δουλεμπόριο στην Αυτοκρατορία., τόσογια οικονομικούς όσο και για ανθρωπιστικούς λόγους κάτω από την πίεση των κινημάτωνπου ήταν απόρροια του ανθρωπιστικού πνεύματος του Διαφωτισμού[4]. Tο 1833 έκανε παράνομοόχι μόνο το δουλεμπόριο αλλά την ίδια τη δουλεία, ενώ ακολούθησε η πράξηκατάργησης της δουλείας ελευθερώνοντας όλους τους δούλους της αυτοκρατορίαςστις 1 Αυγούστου 1834 (η Γαλλία ακολούθησε το 1848, η Ισπανία το 1886)[5].
Ο πίνακας του Τέρνερ «Έμποροι σκλάβων ρίχνουν στηθάλασσα τους νεκρούς και ετοιμοθάνατους. Πλησιάζει τυφώνας. Το δουλεμπορικόπλοίο» αναφέρεται σε ένα γεγονός που είχε λάβει χώρα πάνω από πενήντα χρόνιανωρίτερα, το 1783 και απεικονίζει ότι είχε γίνει ορθή πρακτική τωνεπιχειρήσεων: οι ασφαλιστικές εταιρείες κάλυπταν μόνο τα φορτία των σκλάβων που πνίγηκαν στη θάλασσα και όχι τωνσκλάβων που χάθηκαν από τη βία, τις ασθένειες και τις άθλιες συνθήκες πάνω στοπλοίο κι έτσι οι κερδοσκόποι καπετάνιοι έριχναν τους νεκρούς ή τους ημιθανείς στονωκεανό, προκειμένου να εκταμιεύσουν την ασφάλεια. Στο έργο απεικονίζεται τοαγγλικό δουλεμπορικό, Zong[6], που ταξιδεύονταςαπό την Αφρική προς την Τζαμάικα με φορτίο σκλάβων, λόγω κακής πλοήγησης καιαντίθετων ανέμων έχασε το δρόμο του. Εξήντα σκλάβοι και επτά μέλη τουπληρώματος έχασαν τη ζωή τους από το συνωστισμό, τον υποσιτισμό και τιςασθένειες. Βλέποντας το ‘εμπόρευμα’ του να πεθαίνει στο αμπάρι, ο καπετάνιοςσκέφτηκε ότι δεν θα είχε καμιά αποζημίωση αν έφτανε με νεκρούς ή αρρώστους στονπροορισμό του ενώ αν αυτοί πέθαιναν στην θάλασσα θα καλύπτονταν από τηνασφάλιση του πλοίου. Ως εκ τούτου, έριξε 133 Αφρικανούς, άντρες, γυναίκες και παιδιά δεμένους με τα δεσμά τους στη θάλασσαμε το σκεπτικό ότι θα μπορούσε να διεκδικήσει τα χρήματα για την ασφάλισηπνιγμένων σκλάβοι, αλλά όχι για εκείνους που πέθαναν από ασθένεια. Η ηθική φρικαλεότητα αυτού του περιστατικούώθησε χιλιάδες Βρετανούς να εγκαταλείψουν την αδιαφορία τους και να εμπλακούνενεργά στον αγώνα κατά του δουλεμπορίου .
Ο Turner προσέγγισε αυτήν την τραγωδία όχι μέσωμιας ρεαλιστικής απεικόνισης αλλά παρουσιάζοντας ένα τοπίο μεγαλόπρεπες καιαπόκοσμο. Ο κοκκινοκίτρινος ουρανός με θολές ανταύγειες στην κεντρική ζώνη, τοπλοίο που χάνεται στα αγριεμένα κύματα μεταφέρει ένα εφιάλτη καταστροφής καιτρόμου, αμαρτίας και ανταπόδοσης, τα συντρίμμια και τα ανθρώπινα σώματα πουαφήνει πίσω του είναι εγκαταλειμμένα στην αγριότητα των θαλάσσιων τεράτων πουμοιάζουν να έχουν ξεπηδήσει από έργο του Ιερώνυμου Μπος. Και πάντα βέβαια ηθάλασσα, πανταχού παρούσα για τους Βρετανούς, σταθερό γνώρισμα στο έργο του Turnerπου η έλξη του για τα θαλάσσια θέματα τον συνόδευε από την αρχή της καριέραςτου. Μόνο που εδώ η θάλασσα και η δίνη των χρωμάτων στοχεύει σε κάτι πιοσημαντικό και ισχυρό από την αισθητική απόλαυση. Αναζητά τις αιώνιες ιστορικέςαλήθειες και τότε ο Turner αλλάζει όχι μονάχα την Βρετανική τέχνη αλλά τηντέχνη στο σύνολο της με τον πιο δραστικό τρόπο.
Σχεδόν όλοι οι κριτικοί θεώρησαν τον πινάκααποτυχία του Turner χάρη στην έκδηλη περιφρόνηση του για τους κανόνες τηςτέχνης. Στην πραγματικότητα ο Turner ερευνά την εκφραστική δυναμική τουχρώματος, αξιοποιώντας το κατάλληλα σε αυτή τη μακάβρια σκηνή και σμιλεύει αριστοτεχνικάτον χώρο, δημιουργώντας το πιο σημαντικό του έργο. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο κριτικόςJohn Ruskin, ο πρώτος ιδιοκτήτης του πίνακα, έγραψε, ότι αν έπρεπε να μειώσωτην αθανασία του Turner σε ένα μόνο έργο, θα διάλεγα αυτό.
Εν έτη 2016 και ενώ οι πρόσφυγες αναζητούν τηνλύση του περάσματος τους στην Ευρώπη μέσω των διακινητών, οι περιπέτειες πουσυνεπάγονται των πολέμων που έγιναν και γίνονται στο Αφγανιστάν, στην Συρία καιαλλού, συνδέονται όλο και περισσότερο με μια ευρύτερη αστάθεια και το ίδιο τοανθρώπινο ρεύμα που φτάνει σε μια Ευρώπη που ντύνει τα σύνορα της μεσυρματόπλεγμα και λίγη ανέχεια. Πως και που θα καταλήξει αυτό το ανθρώπινορεύμα σε μια Ευρώπη που μαστίζεται από την ανεργία; 35.800.000 άνθρωποι σε όλο τον κόσμο ζουν ωςσύγχρονοι δούλοι όχι μόνο σε χώρες του τρίτου κόσμου, ούτε μόνο σε χώρες που μαστίζονταιαπό τον πόλεμο και τη φτώχεια, αλλά σε κάθε χώρα του κόσμου σύμφωνα με τηνέρευνα για τη σύγχρονη δουλεία του Walk Free Foundation. Hope, Hope, fallaciousHope! Where is thy market now?
[1] Museum of Fine Arts Boston στο http://www.mfa.org/collections/object/31102
[2] Burns,E., Ευρωπαϊκή Ιστορία. Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της ΝεότερηςΕυρώπης , τόμος α΄,β έκδοση, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη,1983. σελ. 183
[3] Lovejoy P.: 'The Volume of the Atlantic Slave Trade: A Synthesis.' The Journal of African History, Vol. 23, No. 4(1982). In http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_slavery
[4] Burns, E., ΕυρωπαϊκήΙστορία. Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της Νεότερης Ευρώπης , τόμοςα΄,β έκδοση, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1983. σελ. 262
[5] Βλέπε https://el.wikipedia.org/wiki/Βρετανική Αυτοκρατορία
[6] http://en.wikipedia.org/wiki/Zong_Massacre