J.M.W. Turner, The Slave Ship 

«Το δουλεμπορικό πλοίο» του J.M.W. Turner

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Ευρωπαϊκή Έκφραση", τεύχος 99 - 22/4/2016

Summary 

Ιn 1840 Joseph Mallord William Turner (English, 1775–1851), English Romantic landscape painter, presented the painting "Slave Ship (Slavers Throwing Overboard the Dead and Dying, Typhoon Coming On)" in the Royal Academy of London, together with a meeting of the British Anti-Slavery Society who fought for the abolition of slavery worldwide. The unveiling of the painting was accompanied by the verses of the unfinished poem "The fallacies of hope". The final verses of the poem Turner " Hope, Hope, fallacious Hope! Where is thy market now?" show not only the historical sense of romantic Turner toward the slave trade horrors, but the unrelenting question about the meaning of this, the denunciation of the society that emerged from the industrial revolution, whose principles and links are determined by the grid of money. One question that is becoming more and more vital in the present, as well as the interconnectivity, both in space and in time, that brings to the fore the important issue of modern slavery in the world today.

«Το δουλεμπορικό πλοίο» του J.M.W. Turner

Στη Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου το 1840 και ταυτόχρονα με τη διεθνή διάσκεψη του Συνδέσμου κατά της δουλείας που αγωνιζόταν για την κατάργηση της δουλείας παγκοσμίως, ο Τζόζεφ Μάλλορντ Ουίλλιαμ Τέρνερ, Άγγλος ρομαντικός ζωγράφος τοπίων, παρουσίασε το έργο του «Έμποροι σκλάβων ρίχνουν στη θάλασσα τους νεκρούς και ετοιμοθάνατους. Πλησιάζει τυφώνας. Το δουλεμπορικό πλοίο». Η παρουσίαση συνοδευόταν από στίχους του ποιήματος του Οι πλάνες της ελπίδας. Οι τελικοί στίχοι του ποιήματος  του Turner "Ελπίδα, ελπίδα απατηλή / Πού είναι η αγορά σας τώρα;"  που δείχνουν όχι μόνο την ιστορική συναίσθηση του ρομαντικού Turner απέναντι στη φρίκη του δουλεμπορίου, αλλά και το αδιάκοπο ερώτημα για το νόημα του παρόντος, την καταγγελία δηλαδή της κοινωνίας που αναδυόταν από την βιομηχανική επανάσταση, της οποίας οι βασικές αρχές και σύνδεσμοι καθορίζονταν από το πλέγμα του χρήματος. Ένα ερώτημα που γίνεται όλο και περισσότερο ζωτικής σημασίας στο παρόν, όπως και η διασυνδεσιμότητα τόσο στον χώρο όσο και στον χρόνο που φέρνει στο προσκήνιο το σημαντικό θέμα της σύγχρονης δουλείας στον κόσμο σήμερα. 

Η αναβίωση της δουλείας ήταν συνέπεια της Εμπορικής Επανάστασης (1450-1800) όπου η αγοραπωλησία ανθρωπίνων όντων για καταναγκαστική εργασία με σκοπό το κέρδος αποτέλεσε οργανικό μέρος του αποικιακού συστήματος : από την Βρετανία είχαν αποσταλεί 2.532.300 Αφρικανοί στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, που ισοδυναμεί με το 41% της συνολικής μεταφοράς των 6.132.900 ατόμων . Πάνω από το ήμισυ του συνολικού αριθμού μεταφέρθηκε στο δέκατο όγδοο αιώνα ενώ δέκα έως είκοσι τοις εκατό πέθαναν στο ταξίδι. Έως τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα, ο πληθυσμός της Αφρικής ήταν περίπου το μισό από αυτό που θα μπορούσε να είναι αν δεν υπήρχε το δουλεμπόριο. 

H Βρετανία, η χώρα που επωφελήθηκε περισσότερο από το εμπόριο, θέσπισε νόμο το 1807 που κατάργησε το δουλεμπόριο στην Αυτοκρατορία., τόσο για οικονομικούς όσο και για ανθρωπιστικούς λόγους κάτω από την πίεση των κινημάτων που ήταν απόρροια του ανθρωπιστικού πνεύματος του Διαφωτισμού . Tο 1833 έκανε παράνομο όχι μόνο το δουλεμπόριο αλλά την ίδια τη δουλεία, ενώ ακολούθησε η πράξη κατάργησης της δουλείας ελευθερώνοντας όλους τους δούλους της αυτοκρατορίας στις 1 Αυγούστου 1834 (η Γαλλία ακολούθησε το 1848, η Ισπανία το 1886) . 

Ο πίνακας του Τέρνερ «Έμποροι σκλάβων ρίχνουν στη θάλασσα τους νεκρούς και ετοιμοθάνατους. Πλησιάζει τυφώνας. Το δουλεμπορικό πλοίο» αναφέρεται σε ένα γεγονός που είχε λάβει χώρα πάνω από πενήντα χρόνια νωρίτερα, το 1783 και απεικονίζει ότι είχε γίνει ορθή πρακτική των επιχειρήσεων: οι ασφαλιστικές εταιρείες κάλυπταν μόνο τα φορτία των  σκλάβων που πνίγηκαν στη θάλασσα και όχι των σκλάβων που χάθηκαν από τη βία, τις ασθένειες και τις άθλιες συνθήκες πάνω στο πλοίο κι έτσι οι κερδοσκόποι καπετάνιοι έριχναν τους νεκρούς ή τους ημιθανείς στον ωκεανό, προκειμένου να εκταμιεύσουν την ασφάλεια. Στο έργο απεικονίζεται το αγγλικό δουλεμπορικό, Zong , που ταξιδεύοντας από την Αφρική προς την Τζαμάικα με φορτίο σκλάβων, λόγω κακής πλοήγησης και αντίθετων ανέμων έχασε το δρόμο του. Εξήντα σκλάβοι και επτά μέλη του πληρώματος έχασαν τη ζωή τους από το συνωστισμό, τον υποσιτισμό και τις ασθένειες. Βλέποντας το ‘εμπόρευμα’ του να πεθαίνει στο αμπάρι, ο καπετάνιος σκέφτηκε ότι δεν θα είχε καμιά αποζημίωση αν έφτανε με νεκρούς ή αρρώστους στον προορισμό του ενώ αν αυτοί πέθαιναν στην θάλασσα θα καλύπτονταν από την ασφάλιση του πλοίου. Ως εκ τούτου, έριξε 133 Αφρικανούς, άντρες, γυναίκες και παιδιά δεμένους με τα δεσμά τους στη θάλασσα με το σκεπτικό ότι θα μπορούσε να διεκδικήσει τα χρήματα για την ασφάλιση πνιγμένων σκλάβοι, αλλά όχι για εκείνους που πέθαναν από ασθένεια. Η ηθική φρικαλεότητα αυτού του περιστατικού ώθησε χιλιάδες Βρετανούς να εγκαταλείψουν την αδιαφορία τους και να εμπλακούν ενεργά στον αγώνα κατά του δουλεμπορίου . 

Ο Turner προσέγγισε αυτήν την τραγωδία όχι μέσω μιας ρεαλιστικής απεικόνισης αλλά παρουσιάζοντας ένα τοπίο μεγαλόπρεπες και απόκοσμο. Ο κοκκινοκίτρινος ουρανός με θολές ανταύγειες στην κεντρική ζώνη, το πλοίο που χάνεται στα αγριεμένα κύματα μεταφέρει ένα εφιάλτη καταστροφής και τρόμου, αμαρτίας και ανταπόδοσης, τα συντρίμμια και τα ανθρώπινα σώματα που αφήνει πίσω του είναι εγκαταλειμμένα στην αγριότητα των θαλάσσιων τεράτων που μοιάζουν να έχουν ξεπηδήσει από έργο του Ιερώνυμου Μπος. Και πάντα βέβαια η θάλασσα, πανταχού παρούσα για τους Βρετανούς, σταθερό γνώρισμα στο έργο του Turner που η έλξη του για τα θαλάσσια θέματα τον συνόδευε από την αρχή της καριέρας του. Μόνο που εδώ η θάλασσα και η δίνη των χρωμάτων στοχεύει σε κάτι πιο σημαντικό και ισχυρό από την αισθητική απόλαυση. Αναζητά τις αιώνιες ιστορικές αλήθειες και τότε ο Turner αλλάζει όχι μονάχα την Βρετανική τέχνη αλλά την τέχνη στο σύνολο της με τον πιο δραστικό τρόπο.

Σχεδόν όλοι οι κριτικοί θεώρησαν τον πινάκα αποτυχία του Turner χάρη στην έκδηλη περιφρόνηση του για τους κανόνες της τέχνης. Στην πραγματικότητα ο Turner ερευνά την εκφραστική δυναμική του χρώματος, αξιοποιώντας το κατάλληλα σε αυτή τη μακάβρια σκηνή και σμιλεύει αριστοτεχνικά τον χώρο, δημιουργώντας το πιο σημαντικό του έργο. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο κριτικός John Ruskin, ο πρώτος ιδιοκτήτης του πίνακα, έγραψε, ότι αν έπρεπε να μειώσω την αθανασία του Turner σε ένα μόνο έργο, θα διάλεγα αυτό. 

Εν έτη 2016 και ενώ οι πρόσφυγες αναζητούν την λύση του περάσματος τους στην Ευρώπη μέσω των διακινητών, οι περιπέτειες που συνεπάγονται των πολέμων που έγιναν και γίνονται στο Αφγανιστάν, στην Συρία και αλλού, συνδέονται όλο και περισσότερο με μια ευρύτερη αστάθεια και το ίδιο το ανθρώπινο ρεύμα που φτάνει σε μια Ευρώπη που ντύνει τα σύνορα της με συρματόπλεγμα και λίγη ανέχεια. Πως και που θα καταλήξει αυτό το ανθρώπινο ρεύμα σε μια Ευρώπη που μαστίζεται από την ανεργία;  35.800.000 άνθρωποι σε όλο τον κόσμο ζουν ως σύγχρονοι δούλοι όχι μόνο σε χώρες του τρίτου κόσμου, ούτε μόνο σε χώρες που μαστίζονται από τον πόλεμο και τη φτώχεια, αλλά σε κάθε χώρα του κόσμου σύμφωνα με την έρευνα για τη σύγχρονη δουλεία του Walk Free Foundation. Hope, Hope, fallacious Hope! Where is thy market now?

[1] Museum of Fine Arts Boston στο http://www.mfa.org/collections/object/31102

[2] Burns,E., Ευρωπαϊκή Ιστορία. Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της ΝεότερηςΕυρώπης , τόμος α΄,β έκδοση, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη,1983. σελ. 183

[3] Lovejoy P.: 'The Volume of the Atlantic Slave Trade: A Synthesis.' The Journal of African History, Vol. 23, No. 4(1982). In http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_slavery

[4] Burns, E., ΕυρωπαϊκήΙστορία. Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της Νεότερης Ευρώπης , τόμοςα΄,β έκδοση, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1983. σελ. 262

[5] Βλέπε https://el.wikipedia.org/wiki/Βρετανική Αυτοκρατορία

[6] http://en.wikipedia.org/wiki/Zong_Massacre